Healthy Urban Living, De Gezonde Stad. Begrippen die in veel coalitieakkoorden staan. Maar wat wordt er precies mee bedoeld en hoe maken júllie de ambities concreet, bijvoorbeeld in jullie Omgevingsvisie? Deze blog is van een tijdje terug, maar de dilemma’s die ontstaan wanneer je ‘het goud van de GDD’ wil inzetten om een Gezonde Stad te creëren zijn nog even actueel.
Gezondheid – verbinder tussen sociaal en fysiek?
Dat gezondheid een belangrijke plek in het implementeren van de Omgevingswet moet krijgen, dat is nu wel duidelijk. Directeur Hugo Backx GGD/GHOR NL pleitte er onlangs voor, in een symposium georganiseerd door Stibbe advocaten en leerstoel gebiedsontwikkeling TU Delft, om gezondheid ook in de breedste zin van het woord te zien, in relatie tot de omgeving. Een ontwikkeling die wij als bureau toejuichen. We zien veel kansen in het benaderen van het thema gezondheid als de verbindende factor tussen het sociale en het fysieke domein. Maar dan moet je wel de diepte ingaan en ‘gezondheid’ niet als een containerbegrip laten staan.
Nu al aandacht voor het thema gezondheid
Niemand zal zeggen dat hij gezondheid niet belangrijk vindt en veel gemeenten zijn actief ermee bezig om het te implementeren in hun beleid. Denk aan Utrecht met haar ‘Healthy Urban Living’ statement, aan het Programma ‘Gezondheid en Innovatie’ in Amsterdam, aan de 109 gemeentes die de JOGG (jongeren gezond op gewicht) aanpak inzetten of denk aan groeiende platforms zoals ‘Games for Health Europe’, van Nederlandse bodem.
Een uitgelezen kans om gestructureerd te onderzoeken hoe gezondheid en de leefomgeving met elkaar samenhangen en hoe je daar concrete stappen in kan zetten is, om gezondheid een plek te geven in jullie Omgevingsvisie.
Definitie gezondheid – voorbeeld intervisiegroep
We zijn bij AM Landskab van mening, dat als je het thema ‘gezondheid’ opneemt in je Omgevingsvisie, zonder een brede dialoog van tevoren te voeren, het gauw een leeg containerbegrip wordt waarmee je straks niet verder komt in de uitvoering. ‘Containerbegrip’, met een negatieve klank uitgesproken, was juist een term die ik hoorde afgelopen donderdag, toen er wederom een Praktijkbijeenkomst Omgevingsvisies van Platform 31 was. In een intervisiegroep geleid door Marijke Ingenbleek van IenM, heb ik samen met een aantal gemeenten en een GGD onze gedachten laten gaan over hoe je vorm geeft aan gezondheid in de Omgevingsvisie. Een aantal dingen werden snel duidelijk.
Ten eerste is het noodzakelijk om het begrip ‘gezondheid’ met elkaar in de gemeente te definiëren. Wat dekt het begrip gezondheid in júllie gemeente?
De jurist en ‘de man op de straat’
Het AM Landskab team werkt met een brede waaier aan opdrachtgevers, met verschillende domeinen en op verschillende schaalniveaus. Daardoor maken we zeer uiteenlopende definities van gezondheid mee. We horen juristen van het ruimtelijke domein zeggen, dat gezondheid wordt bepaald door de lucht- en waterkwaliteit en het stank- en geluidsniveau. Corporaties spreken vaak over de mentale gezondheid van mensen en het belang van zelfredzaamheid om een gezond leven te kunnen leiden. De ene afdeling van de GGD zet in op het tegengaan van obesitas en de andere houdt zich bezig met epidemiologie. Uiteraard zijn de kwesties in een landelijke gemeente ook weer anders dan een in grootstedelijke gemeente. Dan is er nog ‘de man op de straat’ – hoe definieert hij gezondheid? Gaat gezondheid hem om het aantal verwachtte levensjaren of gaat het hem om de kwaliteit van het leven?
Opgaven gezondheid – de afweging
In onze intervisiegroep hadden we graag veel verder willen praten hierover, maar wat wij in ieder geval concludeerden was, dat het voor een goede definitie noodzakelijk is om gezondheid op verschillende schaalniveaus af te wegen – wat zijn bij jullie de opgaven op gemeenteniveau en wat zijn de opgaven op wijk- of zelfs buurtniveau?
Daarnaast kan je het begrip gezondheid niet alleen laten staan maar moet je bekijken hoe gezondheid zich verhoudt tot jullie kernwaarden. Wat is het ‘verleidelijke verhaal’ van jullie gemeente en welke invloed heeft dat op jullie maatregelen? Een gemeente die ‘groen wonen en werken in een landelijke omgeving’ als kenmerk heeft, laat misschien andere aspecten zwaarder meewegen dan een gemeente die ‘een bruisend centrum en ondernemerschap voorop’ als credo heeft.
Input sociaal domein in de Deense ‘Omgevingsvisie’
Hoe kom je dan achter de opgaven op gemeente-, wijk- en buurtniveau?
Zeventien jaar geleden werkte ik aan mijn eerste ‘Omgevingsvisie’, namelijk de Deense equivalent, ‘kommuneplan’; visie, strategie en wetgeving in één voor de fysieke leefomgeving. Het stuk werd uitgewerkt in een interdisciplinair team met zitting van alle domeinen; ik zat er als stedenbouwkundige. Wat bijzonder was, dat wij een schat aan informatie aangereikt kregen door het sociale domein. Zij hielden cijfers, statistieken en toekomstverwachtingen per wijk van de gemeente bij. Zij kende en werkte met de problematiek, de opgaven en de thema’s rondom welzijn en samen kwamen we tot de aspecten, waarin de fysieke omgeving een verschil kan maken.
Het goud van de GGD’s voor de Nederlandse Omgevingsvisies
In Nederland is dat niet anders. Arthur van Iersel, senior adviseur van GGD/GHOR NL, drukt het zo uit: “Met de informatie waarover de GGD’s beschikken hebben gemeentes goud in handen voor het maken van een Omgevingsvisie!”. “Wil je echt het verschil maken”, vervolgt hij “moet je inzetten op preventie. Aan erfelijke factoren doe je niets, maar 5% van de ziektelast wordt bepaald door omgevingsfactoren. Daar kan je iets aan doen.”
Daarbij komt het begrip levenskwaliteit. Gezond zijn kan ook beschouwd worden als een goede leefkwaliteit ervaren, ongeacht of je nou ‘gezond’ bent volgens de definitie van gezond in de Van Dale: ‘lichamelijk in orde, niet ziek’. In een eerdere blog heb ik geschreven over, hoe juist de ruimtelijke inrichting, vaak in combinatie met het proces eromheen een positieve bijdrage aan de leefkwaliteit van mensen kan leveren.
2 aspecten om gezondheid aan ‘ruimte’ te kunnen koppelen
Toch blijkt het nog niet zo makkelijk om ‘het goud’ van de GGD te in te brengen in een dialoog over een Omgevingsvisie, laat staan het te vertalen in een ruimtelijke visie of een leidraad voor concrete ingrepen die preventief kunnen werken. Daarvan getuigt zowel een uitspraak door een bevriende gemeente die nu zijn Omgevingsvisie maakt: “Het was voor ons een brug te ver om óók het sociale domein te betrekken” als van de bevindingen van een GGD: “In de gezamenlijke bijeenkomsten blijkt dat de medewerkers van het ruimtelijk domein en die van de GGD niet dezelfde taal spreken. Dat maakt het lastig om met elkaar tot concrete output te komen, al vinden we hetzelfde”. Daarnaast ziet AM Landskab in de eerste 28 pilots van de Omgevingsvisie dat, op een paar na, de GGD (nog) géén stevige plek aan de voorkant heeft ingenomen of gekregen, ondanks alle aandacht voor gezondheid anno 2016.
Bij AM Landskab zien we twee aspecten die van belang zijn om de grote potentie uit te buiten die er ligt, wanneer gezondheid aan ruimte aan elkaar worden wordt gekoppeld. Maar we zien ook de dilemma’s voor de gemeenten en voor de lokale GGD’s:
1) De dialoog tussen gemeente en GGD.
In de ene gemeente beperkt het contact met de GGD m.b.t. de Omgevingsvisie zich tot ‘milieu’, in andere regio’s worden er brede bijeenkomsten tussen gemeenten en GGD georganiseerd. Hoe dan ook, het blijkt lastig om in gesprekken de link te leggen tussen ‘gezondheid’ en ‘ruimte’ en daar concrete stappen in te kunnen zetten voor de Omgevingsvisie. Ondertussen zijn veel gemeenten al aan de slag met (de voorbereiding van) hun Omgevingsvisie.
Dilemma:
Gemeente en GGD moeten nog dezelfde taal leren spreken terwijl de trein van de Omgevingsvisie doordendert.
2) Nieuwe rollen.
De gemeente gewend om de GGD in de rol van ‘toetser’ te zien en de GGD is gewend om de ‘toetser’ te zijn. Nu wordt een uitnodigende houding van de gemeente verwacht en een pro-actieve rol van de GGD.
Dilemma:
Wie pakt de handschoen op, wanneer de rollen nog zo onwennig zijn?
Ondersteuning voor de GGD’s
De drijfveren en de ervaring van het AM Landskab team is het vertalen van maatschappelijke vraagstukken naar de fysieke leefomgeving. Precies wat er nu nodig is, om uit de dilemma’s te komen en de input van GGD op het gebied van gezondheid concreet te laten landen in een Omgevingsvisie. Daarnaast is elk teamlid gewend om de rol aan te nemen als mediator tussen verschillende groepen die ieder vanuit een ander perspectief kijken. Bijvoorbeeld tussen bewoners en gemeenten, het sociale domein en het fysieke domein, ontwikkelaars en kleine initiatiefnemers, de politiek en de burger. Omdat een discussie gauw kan uitmonden in tegenstrijdige stellingen, gebruiken we naast woorden ook beelden als eye-opener, als trigger of om de ‘gemeenschappelijk noemer’ te vinden.
We hebben in samenwerking met GGD Brabant Zuidoost een werkatelier ontwikkeld om de lokale GGD’s te ondersteunen in hun concrete rol in een Omgevingsvisie. We noemen dat ‘Het Vertaal Atelier’, waarin we samen ervaren hoe het ‘goud’ van de GGD vertaald kan worden in ruimtelijke plannen. Het is een ‘out-of-the-box’ dag, waarbij er kennis wordt genomen van de kansen van de Omgevingsvisie op het gebied van preventie, waar de nieuwe rol van de GGD wordt besproken en waarin de taal van de ruimtelijke wereld uit de doeken wordt gedaan. Er wordt tijdens de dag gelijk geoefend wordt met de nieuwe rol. De GGD kan de dag intern organiseren of meteen in samenwerking met een of meer gemeenten in hun regio.
Wil je meer weten over ons aanbod ‘Het Vertaal Atelier’ voor de GGD?
Bel Anne-Mette Andersen voor meer informatie op: 06 33 74 24 23.
Alvast een kijkje in de keuken nemen en zien hoe het AM Landskab team werkt?
Vraag ons E-book aan, dan krijg je automatisch onze maandelijkse Nieuwsflash met onder andere deze blogs.
